De Bijbel

De Bijbel is net als elk ander boek gewoon in de boekhandel te koop. Toch is er met de Bijbel iets bijzonders aan de hand. Christenen geloven dat de Bijbel geen gewoon boek is, maar een boek waarin God zelf zich aan de mensheid openbaart - ongeveer zoals de Tenach voor de joden en de Koran voor de moslims. Zij beschouwen de Bijbel daarom als een heilig boek, een boek waar je slechts met ontzag uit kunt citeren.

Ook in andere opzichten is de Bijbel een bijzonder boek. Als we op ons gemak een exemplaar doorbladeren, blijkt al meteen dat de Bijbel eigenlijk geen op zichzelf staand boek is, maar meer een bonte verzameling van geschriften die maar één ding gemeen lijken te hebben, namelijk dat zij op één of andere manier over God gaan, of over de manier waarop mensen hun geloof in God hebben beleefd en beleden.

Bijzonder is ook, dat de Bijbel - anders dan velen menen - nagenoeg geen theologische verhandelingen bevat. Velen denken dat de theologie die in de kerken geleerd wordt, rechtstreeks uit de Bijbel komt. Dat is echter niet het geval. Natuurlijk heeft de Bijbel wel consequenties voor de christelijke theologie. De Bijbel is echter zelf geen theologisch boek, maar een verzameling geschriften waarin nu eens op de ene manier, dan weer op de andere, getuigenis wordt afgelegd van de wijze waarop gelovigen in het concrete leven de aanwezigheid en het handelen van God hebben ervaren en daarop hebben gereageerd.

Omdat christenen geloven dat God zelf zich door middel van de Bijbel openbaart, noemen zij de Bijbel het Woord van God. Dat roept de vraag op, hoe een verzameling menselijke geschriften tegelijk Woord van God kan zijn. Verder brengt de overtuiging dat de Bijbel het Woord van God is mee, dat we de Bijbel niet naast ons neer mogen leggen, maar ons erdoor moeten laten leiden. Daarmee rijst de vraag, hoe ver het gezag van de Bijbel gaat. Houdt het in dat we alles wat in de Bijbel staat, kritiekloos moeten aannemen? Of mogen we onderscheid maken tussen dingen die we moeten geloven en gehoorzamen, en dingen waar we anders over mogen denken? En als het laatste het geval is, hoe ver kunnen we daar dan mee gaan zonder ongehoorzaam te worden aan God?

Natuurlijk kan men zich van deze vragen afmaken door te zeggen, dat de Bijbel niet meer is dan een betrekkelijk willekeurige verzameling van menselijke geschriften die op zeker moment door kerkelijke autoriteiten tot ‘openbaringen van God’ zijn verheven. Dan is de Bijbel uiteraard geen Woord van God en roept hij geen vragen op - behalve misschien de vraag, hoe zoveel christenen er toch toe kunnen komen te geloven wat zij geloven. Ik deel echter de overtuiging dat de Bijbel wel degelijk behalve een woord van mensen, ook het Woord van God is - niet alleen omdat dat door de eeuwen heen altijd door christenen beleden is, maar ook omdat de wijze waarop in de Bijbel getuigenis wordt afgelegd van het handelen van God, overeenkomt met de wijze waarop ik zelf God heb leren kennen. Uiteindelijk komt dat neer op een geloofskeus. Dat de Bijbel het Woord van God is, kan niet worden beredeneerd of bewezen. Het is iets dat ervaren wordt, als men zich in oprechte toewijding aan de God van de Bijbel overgeeft.

Maar dat betekent ook, dat we de vragen die dat oproept volkomen serieus moeten nemen. Ik ga daar op deze pagina dan ook uitgebreid op in. Eerst geef ik informatie over de geschiedenis van de Bijbel en over de wijze waarop de evangeliën en de Handelingen der apostelen zijn ontstaan. Vervolgens ga ik in op de vraag, wat mensen bedoelen, als zij over God spreken, en wat dat betekent voor de manier waarop we de Bijbel moeten lezen. Ten slotte bespreek ik de vraag, in hoeverre kritisch onderzoek van de historische informatie in de Bijbel mogelijk is zonder afbreuk te doen aan het geloof in de Bijbel als het Woord van God.

Er zullen denk ik maar weinig mensen zijn die zich realiseren, dat de tijd waarin de Bijbel in zijn huidige vorm bestaat, korter is dan de tijd die nodig geweest is om hem tot stand te brengen. De Bijbel bestaat in zijn huidige vorm ongeveer 1600 jaar. Hij heeft er echter maar liefst 2000 jaar over gedaan om tot stand te komen!

In de geschiedenis van de Bijbel zijn verschillende perioden te onderscheiden:

Om te voorkomen dat de waarheid over Jezus en zijn leer daardoor verloren zou gaan, begonnen christelijke schrijvers reeds omstreeks het jaar 40 aan de hand van verklaringen van degenen die Jezus hadden meegemaakt, verzamelingen aan te leggen van uitspraken die hij gedaan had, gesprekken die hij gevoerd had en parabels die hij verteld had. Aanvankelijk werden deze nog niet in de context van een levensbeschrijving geplaatst, omdat men in deze periode vooral geïnteresseerd was in de leer van Jezus en nog niet in zijn leven. Pas later, toen men ook belang ging stellen in wat hij gedaan had en wie hij was, kreeg men behoefte aan een levensbeschrijving en ontstonden de ‘evangeliën’ zoals zij uiteindelijk in de Bijbel terechtgekomen zijn.

De aanzet tot de schriftelijke vastlegging van uitspraken, gesprekken en parabels van Jezus werd waarschijnlijk gegeven door de stichting van de christelijke gemeenschap in Antiochië (in het huidige Syrië). Daarbij zullen twee factoren doorslaggevend zijn geweest: de afstand tot Palestina, waardoor de gemeenschap in Antiochië moeilijk kon steunen op de herinnering van degenen die Jezus zelf hadden meegemaakt, en het feit dat de gemeenschap in Antiochië sterk missionair gericht was, waardoor zij behoefte had aan schriftelijk ‘reclamemateriaal’ om de boodschap te ondersteunen. In Handelingen 11:27 wordt terloops vermeld, dat de gemeente van Jeruzalem ‘in die dagen’ (omstreeks het jaar 40) een aantal profeten naar Antiochië stuurde. Wat die daar kwamen doen, wordt niet vermeld. Het is echter heel goed mogelijk, dat zij Barnabas en Paulus, die toen de leiding over de gemeente hadden, maar niet uit eigen ervaring konden vertellen welke leer Jezus tijdens zijn leven op aarde verkondigd had, documenten kwamen brengen waarin dat stond.

Zo ontstonden onder andere de documenten die bekend staan onder de namen Q, M en L. Deze documenten zijn verloren gegaan, maar hebben sporen nagelaten in de evangeliën van Mattheüs en Lucas, waarin ze voor een deel nagenoeg letterlijk zijn overgenomen. Ook andere evangeliën, zoals het Evangelie der hebreeën en de evangeliën van Marcus, Johannes en Thomas, zijn behalve op getuigenverklaringen en mondelinge overleveringen, op dergelijke documenten gebaseerd.

Omstreeks het jaar 50 begonnen christelijke schrijvers aan de hand van de documenten die destijds in omloop waren, levensbeschrijvingen van Jezus te maken. Zo ontstonden onafhankelijk van elkaar in Palestina het (verloren gegane) Evangelie der hebreeën en in Antiochië het evangelie van Marcus.

Het Evangelie der hebreeën werd geschreven in het aramees, dat destijds in Palestina de voertaal was, en kreeg groot gezag onder de nazoreeën, de joods-christelijke groepering die rechtstreeks was voortgekomen uit de gemeenschap waartoe Jezus zelf had behoord. Er zijn aanwijzingen, dat het evangelie geschreven is door de apostel Mattheüs, die nagenoeg vanaf het begin van Jezus' openbare optreden een van diens volgelingen was geweest. In elk geval werd het evangelie al spoedig aan Mattheüs toegeschreven. Onder de nazoreeën stond het evangelie dan ook bekend als het ‘evangelie van Mattheüs’, niet te verwarren met het latere, in het grieks geschreven evangelie van die naam, dat uiteindelijk in de Bijbel terechtgekomen is. Het evangelie kwam na verloop van tijd in de hellenistische wereld bekend te staan onder de naam ‘Evangelie der hebreeën’, omdat het alleen gebruikt werd door joodse christenen, die het evangelie bleven beschouwen als de meest authentieke levensbeschrijving van Jezus.

Het evangelie van Marcus werd geschreven in het grieks, de taal die destijds nagenoeg overal rond het oostelijke deel van de Middellandse Zee gesproken werd. Er zijn aanwijzingen, dat het evangelie geschreven is door Johannes Marcus, een medewerker van de apostelen Paulus en Petrus, en dat deze gebruik gemaakt heeft van informatie van Petrus. In elk geval heeft de auteur van het evangelie gebruik gemaakt van getuigenverklaringen en mondelinge overleveringen van mensen die de gebeurtenissen zelf hadden meegemaakt of er uit de eerste hand van hadden gehoord. Verder zal de auteur zonder enige twijfel de documenten over Jezus geraadpleegd hebben, waarover de gemeente van Antiochië beschikte. Het staat vast dat het evangelie al spoedig onder de hellenistische christenen groot gezag genoot.

Vanaf het jaar 60 ontstond in de hellenistische wereld om verschillende redenen behoefte aan een herziening van het evangelie van Marcus. Eén van de redenen was, dat zowel in de vorm van nieuwe documenten (zoals Q) als in de vorm van getuigenverklaringen en mondelinge overleveringen nieuwe informatie over Jezus bekend geworden was, die zo betrouwbaar was, dat zij een plaats diende te krijgen in de levensbeschrijving van Jezus. Verder bestond met name onder de joodse christenen buiten Palestina de wens om het evangelie van Marcus aan te vullen met informatie uit het Evangelie der hebreeën. Ten slotte kan bij de herziening van het evangelie van Marcus een rol gespeeld hebben, dat de literaire kwaliteit van dat evangelie niet hoog was en behoefte bestond aan een geschrift dat zodanig geschreven was, dat het ook intellectueel geschoolde hellenisten zou aanspreken. Zo ontstonden onafhankelijk van elkaar het evangelie van Mattheüs en het evangelie van Lucas.

Het is aannemelijk dat het ontstaan van het evangelie van Mattheüs begonnen is met een vertaling van het Evangelie der hebreeën in het grieks, omstreeks het jaar 65. Deze vertaling werd waarschijnlijk gemaakt om de hellenistische joden buiten Palestina, die het aramees niet beheersten, in staat te stellen het evangelie te lezen. Om tot een volledige levensbeschrijving van Jezus te komen, werd deze griekse vertaling van het Evangelie der hebreeën een aantal jaren later, mogelijk door dezelfde auteur, samengevoegd met het evangelie van Marcus en aangevuld met teksten uit de documenten Q en M en informatie uit getuigenverklaringen en mondelinge overleveringen. Om het evangelie te onderscheiden van het evangelie van Marcus, werd het bekend als het ‘evangelie van Mattheüs’, hoewel het zeker niet door de apostel Mattheüs zelf geschreven is. Het feit dat het nieuwe evangelie de naam kreeg waaronder het Evangelie der hebreeën bekend stond, lijkt erop te wijzen dat de hellenistische joden buiten Palestina het beschouwden als een vernieuwde versie van het evangelie dat onder hun volksgenoten in Palestina zo groot gezag genoot.

Het evangelie van Lucas is omstreeks het jaar 80 ontstaan uit een bewerking van het evangelie van Marcus en aanvulling van dat evangelie met teksten uit de documenten Q en L en informatie uit getuigenverklaringen en mondelinge overleveringen. Over de reden daartoe merkt Lucas zelf het volgende op:

Aangezien velen getracht hebben een verhaal op te stellen over de zaken, die onder ons hun beslag hebben gekregen, gelijk ons hebben overgeleverd degenen, die van het begin aan ooggetuigen en dienaren van het woord geweest zijn, ben ook ik tot het besluit gekomen, na alles van meet aan nauwkeurig te hebben nagegaan, dit in geregelde orde voor u te boek te stellen, hoogedele Teofilus, opdat gij de betrouwbaarheid zoudt erkennen der zaken, waarvan gij onderricht zijt.
(Lucas 1:1-4)

Kennelijk had het voorbeeld van Marcus in allerlei christelijke groeperingen navolging gekregen, waardoor er allerlei verhalen over Jezus waren ontstaan, die niet allemaal even betrouwbaar waren. Dat wordt bevestigd door het feit dat tot op de dag van vandaag allerlei oude geschriften opduiken die de naam ‘evangelie’ dragen - zoals onlangs nog het evangelie van Judas - en de indruk wekken, dat bijna elke christelijke stroming in die tijd een eigen evangelie had. Verder blijkt uit het citaat van Lucas, dat het inmiddels een belangrijke kwestie geworden was, in hoeverre het allemaal waar was wat over Jezus werd verteld, en dat Lucas zijn uiterste best gedaan heeft om in zijn evangelie alleen datgene op te nemen, waarvan hij de waarheid nauwkeurig had vastgesteld.

Enige jaren nadat hij zijn evangelie geschreven had, heeft Lucas er een tweede boek aan toegevoegd, dat een beschrijving bevat van de hemelvaart van Jezus, de eerste decennia van de christelijke gemeenschap in Jeruzalem en de verspreiding van het christelijk geloof door de apostel Paulus. Dit boek is in de Bijbel terechtgekomen als de Handelingen der apostelen. Het feit dat de beschrijving van de reizen van Paulus grotendeels in de ‘wij’-vorm geschreven is, lijkt erop te wijzen dat de auteur een naaste medewerker van Paulus geweest was. Dat zou het aannemelijk maken dat de auteur, zoals de traditie wil, dezelfde was als de Lucas die in de brieven van Paulus wordt genoemd. Het is echter ook mogelijk, dat de auteur gebruik gemaakt heeft van schriftelijke reisverslagen van een medewerker van Paulus en teksten daaruit letterlijk heeft overgenomen. Hoe dit ook zij, vast staat dat de auteur een zorgvuldig en bekwaam geschiedschrijver was en bedoeld heeft een biografie van Jezus en een geschiedenis van de kerk te schrijven die naar de maatstaven van zijn tijd de toets der historiografische kritiek konden doorstaan.

Het laatste evangelie dat in de Bijbel is opgenomen, is het evangelie van Johannes. Dit evangelie is waarschijnlijk aan het eind van de 1e eeuw n.Chr. in Alexandrië geschreven en bedoeld om de drie andere evangeliën, die inmiddels vrij algemeen door de hellenistische christenen als gezaghebbend werden aanvaard, aan te vullen met informatie over het leven en de leer van Jezus die niet of niet helemaal juist in die evangeliën was opgenomen. Hoewel het evangelie door de traditie wordt toegeschreven aan de apostel Johannes, is het niet aannemelijk dat deze het evangelie zelf geschreven heeft. Het meest waarschijnlijk lijkt te zijn, dat de auteur zich gebaseerd heeft op herinneringen van Johannes of documenten waarin herinneringen van Johannes waren opgetekend, aangevuld met teksten uit andere documenten en informatie uit getuigenverklaringen en mondelinge overleveringen.

Ten slotte nog een opmerking over de evangeliën die niet in de Bijbel terechtgekomen zijn, zoals het evangelie van Thomas, het evangelie van Petrus, het evangelie van Filippus, het evangelie van Maria Magdalena en het evangelie van Judas. Zeker voor de oudere geschriften - zoals het evangelie van Thomas - geldt, dat zij deels gebaseerd zijn op documenten uit de tijd van Jezus en in zoverre authentieke informatie bevatten. Zij zijn echter zozeer verweven met uitspraken en interpretaties die de invloed van latere theologie verraden en dus van latere datum zijn, dat zij geen betrouwbaar beeld geven van het leven en de leer van Jezus. Om deze reden zijn zij uiteindelijk niet in de Bijbel opgenomen, al zijn zij in de groeperingen waarin zij zijn ontstaan, ongetwijfeld een tijdlang invloedrijk geweest.

Uit de manier waarop de Bijbel is ontstaan, blijkt dat de Bijbel niet om zo te zeggen uit de hemel is komen vallen, maar een product is van mensen, die hun ervaringen met God hebben uitgedrukt in woorden en deze woorden op schrift gesteld hebben.

De verhalen in de Bijbel zijn beschrijvingen van feiten en gebeurtenissen die de betrokken gelovigen hebben ervaren als manifestaties van de aanwezigheid en het handelen van God. Dat geldt niet alleen voor de verhalen over de aartsvaders Abraham, Isaäk en Jakob, de uittocht van de Israelieten uit Egypte, hun rondzwervingen door de woestijn, de gebeurtenissen bij de berg Horeb en de verovering van Palestina, maar ook voor de verhalen over het ontstaan en de geschiedenis van de twee israelitische koninkrijken, de babylonische ballingschap, de ontwikkeling van de joodse godsdienst na de ballingschap en - last but not least - het optreden van Jezus van Nazareth, zijn dood, wederopstanding en hemelvaart, de gebeurtenissen in Jeruzalem op de Pinksterdag en de ontwikkeling van de vroege kerk. In al deze verhalen gaat het om historische feiten en gebeurtenissen, die echter niet vanuit het historisch aspect beschreven worden, maar vanuit het religieuze aspect. Het gaat om ervaringen die mensen hebben geïnterpreteerd als manifestaties van God.

Hetzelfde geldt voor de leefregels die we in de Bijbel vinden: de Tōrā en de uitwerking die de profeten, Jezus en de apostelen daaraan gegeven hebben. Het lijkt vaak, alsof deze leefregels volgens de Bijbel rechtstreeks door God gegeven zijn. Dat komt door de manier waarop de bijbelschrijvers erover geschreven hebben. Vaak deden zij dat met uitdrukkingen als “Jahweh zei …” of “Zo zegt Jahweh …”. We mogen die uitdrukkingen echter niet letterlijk opvatten. Net zomin als mensen God ooit letterlijk gezien hebben, hebben zij Hem ooit letterlijk horen spreken. De leefregels in de Bijbel zijn uitdrukkingen van ervaringen die mensen hebben geïnterpreteerd als onderwijzing van God over de wijze waarop mensen behoren te leven.

De beloften en waarschuwingen die we met name in de profetische geschriften en in het Nieuwe Testament vinden, drukken uit hoe mensen hun toekomstverwachtingen hebben geïnterpreteerd in het licht van hun geloof in God. Mozes had de Israelieten geleerd, dat zij door Jahweh gezegend zouden worden met vrede en welzijn, als zij geen andere goden zouden aanbidden en zich zouden houden aan de leefregels van Jahweh. De profeten sloten daarbij aan. Zij waarschuwden de Israelieten voor het onheil dat zij over zich afriepen als zij andere goden aanbaden en de leefregels van Jahweh negeerden, en riepen hen op zich te bekeren tot Jahweh en zich aan zijn leefregels te houden. Tegelijk leerden zij, dat Jahweh trouw zou blijven aan zijn belofte van heil en altijd bereid zou zijn de mensen, als zij zich bekeerden en oprecht naar zijn leefregels wilden leven, hun zonden te vergeven en hen deelgenoten te maken van het heil waartoe Hij hen had bestemd.

De Israelieten leerden in de loop der eeuwen steeds meer, hun ervaringen van heil en onheil te interpreteren in het licht van hun verbond met Jahweh en de trouw van Jahweh aan de belofte van heil, die Hij hun gegeven had. Toen zij zich na de babylonische ballingschap wel tot een leven volgens de Tōrā bekeerd hadden, maar merkten dat het beloofde heil uitbleef, verkondigden de profeten, dat Jahweh zijn belofte in de toekomst zou nakomen door een ‘Messias’ te zenden, die de hele aarde zou bevrijden van het kwaad en aan de universele macht van Jahweh zou onderwerpen. Zo waren ook de profetieën van de Messias en het universele rijk van Jahweh uitdrukkingen van ervaringen van het handelen van God - in dit geval beter gezegd: het uitblijven daarvan. Hetzelfde geldt voor de profetieën over de dingen die in de ‘eindtijd’ zouden gebeuren, zoals in de bijbelboeken Daniël en Openbaringen.

Ook de liederen en de wijsheidsliteratuur, ten slotte, zijn uitdrukkingen van de wijze waarop mensen ervaringen hebben geïnterpreteerd in het licht van hun geloof in God. Zo drukken de psalmen uit, hoe de gelovige Israelieten de aanwezigheid en het handelen van God emotioneel hebben ervaren en hoe zij daarop in hun omgang met God hebben gereageerd. Zij bevatten een schat aan poëtische teksten die nog altijd voor veel gelovigen een rijke bron van inspiratie vormen om hun geloofsbeleving tot uitdrukking te brengen. De wijsheidsliteratuur geeft weer, hoe de Israelieten hun geloof in verband gebracht hebben met het leven van alledag en hoe zij hebben gereageerd op levenservaringen die moeilijk met het geloof in Jahweh te rijmen leken te zijn.

Het gaat in de bijbelse geschriften dus niet om ‘waarheden’ over natuur, geschiedenis en moraal die ons op bovennatuurlijke wijze door God zelf geopenbaard zouden zijn, maar om getuigenissen van de wijze waarop mensen bepaalde feiten, gebeurtenissen en inzichten hebben ervaren, namelijk als manifestaties en openbaringen van God.

Om het geheim daarvan te begrijpen moeten we beseffen, dat God geen deel uitmaakt van de werkelijkheid waarin wij leven, maar die werkelijkheid in alle opzichten te boven gaat. De Bijbel drukt dat zo uit, dat God ‘hemel en aarde geschapen heeft’. Veel mensen spreken over God alsof Hij tot hun kennissenkring behoort. Niemand heeft God echter ooit werkelijk gezien of gehoord. Wie meent God gezien of gehoord te hebben, heeft een bepaalde gebeurtenis - bijvoorbeeld een visioen, een droom of een ingeving - ervaren als manifestatie of openbaring van God, alsof God zelf zich had laten zien of horen. Een videocamera of een microfoon zou echter niets hebben geregistreerd. Het gaat in dergelijke gevallen dan ook niet om beschrijvingen van iets wat objectief waarneembaar is, maar om interpretaties daarvan. Zo is het ook met de feiten, gebeurtenissen en inzichten die in de Bijbel worden toegeschreven aan God.

Dat het mogelijk is om daarover te spreken, is te danken aan het vermogen van mensen om door middel van metaforen te spreken over dingen waarvoor eigenlijk geen woorden zijn. Met een metafoor drukken we uit, dat we iets ervaren als iets anders, zonder dat het daarmee gelijkgesteld wordt. Zo kunnen we zeggen dat we tegen iemand ‘opkijken’, zonder daarmee te zeggen dat we letterlijk omhoog kijken. Op dezelfde manier kunnen we van God zeggen dat Hij onze Vader is, zonder daarmee te zeggen dat Hij ons door middel van een geslachtsdaad heeft verwekt. Metaforen zeggen wel iets, maar iets anders dan dat de gebruikte woorden letterlijk van toepassing zijn.

Ook de woorden die in de Bijbel gebruikt worden voor de aanwezigheid of het handelen van God, bijvoorbeeld voor het ‘zien’, ‘zeggen’, ‘willen’ of ‘doen’ van God, zijn metaforen. Zij drukken niet uit dat God letterlijk op een bepaalde wijze aanwezig is geweest of gehandeld heeft, maar dat bepaalde feiten, gebeurtenissen of inzichten zijn ervaren op een wijze die het beste kan worden uitgedrukt door middel van de gebruikte metafoor. Zo drukt de metafoor dat God iets ‘gedaan’ heeft uit, dat een bepaalde gebeurtenis ervaren is als een daad van God, zoals de metafoor dat God iets ‘gezegd’ heeft uitdrukt, dat een bepaald inzicht ervaren is als een openbaring van God.

De zin daarvan is, dat feiten, gebeurtenissen en inzichten niet alleen met elkaar in verband gebracht worden, maar ook betrokken worden op onze eigen godservaring. Als de Bijbel spreekt over de aanwezigheid en het handelen van God, gaat het steeds om dezelfde God - Jahweh -, die zich, als wij daarvoor openstaan, ook in ons leven openbaart.

De God die de wereld geschapen heeft, is ook de God die de Israelieten uit Egypte heeft bevrijd, met hen op de berg Horeb een verbond gesloten heeft, in de Tōrā zijn leefregels heeft geopenbaard en in de persoon van Jezus van Nazareth de Messias gezonden heeft, die de wereld uit de macht van het kwaad heeft verlost en het voor alle mensen mogelijk gemaakt heeft deel te krijgen aan het Koninkrijk van God. Het gebruik van de metaforen ‘scheppen’, ‘bevrijden’, ‘verbond’, ‘openbaring’ en ‘zenden’ met steeds hetzelfde subject (God), drukt uit dat het ontstaan van de wereld, de uittocht uit Egypte, de indrukwekkende gebeurtenissen op de berg Horeb, de wet van Mozes en Jezus van Nazareth zodanig met elkaar in verband staan, dat het passend is ze te beschouwen als aanwezigheid en handelen van één en dezelfde persoon. Hetzelfde geldt voor alle andere feiten, gebeurtenissen en inzichten die in de Bijbel aan God worden toegeschreven.

Wie in de God van de Bijbel gelooft, leert op die manier de God kennen in wie hij gelooft. En ook wie niet op voorhand in Hem gelooft, kan door het lezen van de Bijbel tot dat geloof komen. Zo is de Bijbel - als getuigenis van mensen - tegelijk openbaring van God en kunnen mensen in het lezen van de Bijbel ervaren, dat het is alsof God zelf tot hen spreekt.

Dat de Bijbel niet letterlijk over God spreekt, maar in metaforen die uitdrukken hoe mensen God ervaren hebben, staat veel minder ver af van de christelijke geloofsbeleving dan op het eerste gezicht lijkt. Zonder daarbij stil te staan, heeft bijna elke gelovige er wel enig besef van dat zijn geloofsbeleving op metaforen berust. Dat hoeft ook niemand te verontrusten, want er is niets minderwaardigs aan metaforen. Sterker nog, zelfs de wetenschap kan niet zonder. Ook begrippen als ‘zwaartekracht’, ‘ontwikkeling’, ‘introspectie’ en ‘inflatie’ zijn metaforen. Om duidelijk te maken hoezeer het christelijk geloof op metaforen berust, wil ik wijzen op een lied uit de Bijbel dat door de eeuwen heen voor de geloofsbeleving van talloze joden en christenen, waaronder mijzelf, een bron van inspiratie is geweest:

De HEER is mijn herder en geen ding
ontbreekt mij naar zijn wil.
Hij schenkt mij rust in grazig land,
aan waat'ren klaar en stil.

Hij is het die mijn ziel verkwikt
en die mijn schreden leidt
in rechte sporen, om de eer
zijns Naams in eeuwigheid.

Al ga ik door een duister dal,
ik vrees geen kwaad, want Gij
zijt altijd met mij en uw stok
en staf vertroosten mij.

Gij zijt het die mijn dis bereidt,
voor 't oog van wie mij krenkt,
die zalft mijn hoofd en mij een kelk
des overvloeiens schenkt.

Zo zullen heil en goedheid groot
mij volgen dag aan dag.
En ik verkeer in 's HEREN huis,
waar 'k eeuwig wonen mag.

(Psalm 23 in de berijming van de Evangelische Liedbundel)

Dit lied staat vol metaforen over God: Jahweh (‘de HEER’) als herder, de rust in grazig land, het leiden in rechte sporen, de bescherming in duistere dalen, de maaltijd met Jahweh, de zalving van ons hoofd en zelfs het eeuwig wonen in het huis van Jahweh. Niemand zal deze uitdrukkingen letterlijk opvatten. Maar heeft het lied daardoor minder zeggingskracht? Integendeel! Hier wordt de joodse en christelijke geloofsbeleving beter uitgedrukt dan in welke theologische verhandeling ook.

Dat de Bijbel een getuigenis is van mensen die met behulp van metaforen hebben uitgedrukt hoe zij bepaalde feiten, gebeurtenissen en inzichten hebben ervaren als manifestaties en openbaringen van God, heeft belangrijke consequenties voor de manier waarop we de Bijbel moeten lezen.

1. Er is geen enkele tekst in de Bijbel die rechtstreeks van God afkomstig is. Ook waar we in de Bijbel lezen dat God iets ‘gezegd’ zou hebben, moeten we dat niet letterlijk opvatten, maar als een metaforische weergave van bijvoorbeeld een droom, visioen of intuïtief inzicht.

2. Er is in de Bijbel geen enkele beschrijving van feiten of gebeurtenissen die berust op informatie die op bovennatuurlijke wijze van God verkregen is. We mogen er daarom niet zonder meer van uitgaan, dat elke beschrijving waar is. Om na te gaan of een beschrijving waar is, moeten we zorgvuldig en kritisch onderzoeken of het aannemelijk is, dat de feiten of gebeurtenissen zich werkelijk hebben voorgedaan zoals de Bijbel ze beschrijft.

3. Alles in de Bijbel is menselijk. Niet alleen de gekozen vormen, maar ook de inhoud is bepaald door mensen, die daarbij steeds beperkt en feilbaar zijn geweest. Het geloof dat de bijbelschrijvers door God ‘geïnspireerd’ zijn, mag er niet toe leiden dat we de ogen sluiten voor hun beperktheid en feilbaarheid.

4. Alles wat in de Bijbel over God staat, moet worden gelezen als een metafoor. Dat betekent dat we ons telkens moeten afvragen, wat de betrokkene ervaren heeft, en hoe hij het ervaren heeft.

Daarmee is niet gezegd, dat de Bijbel niet het Woord van God zou zijn. Dat de Bijbel naar de overtuiging van christenen het Woord van God is, betekent echter niet dat elk woord op zich van God afkomstig is. Het betekent ook niet, dat alles wat in de Bijbel staat waar is. De uitspraak van christenen dat de Bijbel het ‘Woord van God’ is, moet net als elke andere uitspraak over God worden opgevat als een metafoor. Zij betekent dat de geschriften van de Bijbel, ondanks hun menselijkheid, worden ervaren alsof God zelf daarin tot ons spreekt.

Dit betekent concreet, dat we de Bijbel behalve als losse verzameling menselijke geschriften, ook kunnen lezen als een samenhangende eenheid waarin God zich betrouwbaar en gezaghebbend openbaart. Tegelijk moeten we echter beseffen dat het hier om een metafoor gaat. Wellicht kan dit als volgt worden verduidelijkt. Een man en een vrouw die zeggen dat God hun een kind gegeven heeft, bedoelen daarmee niet te ontkennen dat het kind door de man verwekt en door de vrouw gebaard is. Wat zij bedoelen is, dat zij hun kind niet alleen zien als een resultaat van een biologisch proces, maar tegelijk ook als een geschenk van God. Op dezelfde manier zien christenen de Bijbel niet alleen als een verzameling menselijke geschriften, maar tegelijk ook als een boek waarin God zelf zich aan ons openbaart.

Zoals ik hiervóór al heb opgemerkt, mogen we er niet zonder meer van uitgaan dat elke beschrijving van feiten of gebeurtenissen in de Bijbel waar is. Dat houdt verband met het feit dat de Bijbel door beperkte en feilbare mensen geschreven is. De bijbelschrijvers wisten niet alles en kunnen zich hebben gebaseerd op onjuiste informatie van anderen. Bovendien is de vorm waarin de feiten of gebeurtenissen beschreven zijn, vaak ontleend aan een andere wereldbeschouwing dan de onze.

Dit betekent niet, dat de gelovige lezer van de Bijbel zich steeds zou moeten afvragen, of het wel waar is wat er staat. Wie de Bijbel leest als Woord van God, gaat ervan uit dat de Bijbel als openbaring van God betrouwbaar is. Hij is ervan overtuigd dat God mensen die op zijn Woord vertrouwen, niet op een dwaalspoor brengt, en dat wie zich gelovig baseert op wat de Bijbel over God openbaart, daarom niet bedrogen zal uitkomen.

Maar wie de Bijbel wil gebruiken als bron van historische informatie, zal er niet van uit mogen gaan dat alles precies zo gegaan is als de Bijbel vermeldt. Ook wie gelooft dat de Bijbel het Woord van God is, zal rekening moeten houden met de mogelijkheid dat de feiten of gebeurtenissen anders zijn geweest dan zoals ze beschreven zijn, of misschien zelfs helemaal niet hebben plaatsgevonden. Wie erachter wil komen wat zich werkelijk heeft voorgedaan, zal de Bijbel dan ook zorgvuldig en kritisch moeten onderzoeken.

Dat roept wel de vraag op, in hoeverre kritisch onderzoek van de historische informatie in de Bijbel mogelijk is zonder afbreuk te doen aan het geloof in de Bijbel als het Woord van God. Hoe kan de Bijbel het Woord van God zijn, als hij onjuistheden bevat? Zou dat de Bijbel niet onbetrouwbaar maken? Houdt het gezag van de Bijbel als Woord van God niet in, dat we de waarheid ervan gelovig moeten aannemen, ook (of juist) als ons verstand er niet bij kan?

Hierbij moet vooropgesteld worden, dat het geloof in de Bijbel als het Woord van God niet betekent, dat de historische informatie die hij bevat op bovennatuurlijke wijze van God verkregen is. Het zijn steeds beperkte en feilbare mensen geweest, die aan de hand van de informatie waarover zij al dan niet terecht meenden te beschikken, geschreven hebben over God en de wijze waarop Hij zich in de beschreven feiten en gebeurtenissen heeft gemanifesteerd. Het geloof in de Bijbel als het Woord van God betekent ook niet, dat God er door goddelijke inspiratie voor gezorgd heeft dat deze beperkte en feilbare mensen toch alleen waarheid hebben opgeschreven. Dat zou tekort doen aan de menselijkheid van de Bijbel. Zoals de Bijbel zelf laat zien, maakt God gebruik van onvolmaakte mensen om zich bekend te maken, zonder daarbij iets af te doen aan hun onvolmaaktheid en menselijkheid. Op dezelfde manier kan God zich van de Bijbel bedienen om zich aan ons te openbaren, zonder daarbij iets af te doen aan de onvolmaaktheid en menselijkheid ervan. Kritisch onderzoek van de historische informatie in de Bijbel behoeft dus niet op gespannen voet te staan met het geloof in de Bijbel als het Woord van God.

Maar doet dat kritisch onderzoek dan geen afbreuk aan het gezag van de Bijbel? Hoe ver kunnen we daarmee gaan zonder ongehoorzaam te worden aan God?

Om deze vragen te beantwoorden moeten we ons te realiseren, wat het gezag van de Bijbel inhoudt. Het gaat bij het gezag van de Bijbel niet om het gezag van de Bijbel als boek - dingen kunnen geen gezag hebben -, maar om het gezag van de Bijbel als openbaring van de wil van God. In wezen gaat het dus om het gezag van God en onze bereidheid om in gehoorzaamheid te voldoen aan de wil van God, zoals Hij die in de Bijbel heeft geopenbaard.

Hieruit kunnen met betrekking tot de historische informatie in de Bijbel twee belangrijke conclusies getrokken worden.

• De Bijbel is met betrekking tot historische informatie alleen ‘gezaghebbend’, voor zover het de wil van God is dat we die informatie geloven. Als het niet de wil van God is dat we een bepaalde beschrijving van feiten of gebeurtenissen voor waar aannemen, kan immers ook geen sprake zijn van ongehoorzaamheid aan God, als we de waarheid ervan in twijfel trekken.
• Of de Bijbel met betrekking tot historische informatie ‘gezaghebbend’ is, kan verschillen naar gelang van de persoonlijke omstandigheden van de lezer of de tijd en cultuur waarin hij leeft. God openbaart zijn wil immers, ook in de Bijbel, niet aan iedereen op dezelfde manier. Het kan dus voorkomen dat God van de één wil dat hij een bepaalde beschrijving van feiten of gebeurtenissen voor waar aanneemt, terwijl een ander de waarheid ervan in twijfel mag trekken. Beslissend is, wat de wil van God voor de lezer is.

De vraag of kritisch onderzoek van de historische informatie in de Bijbel afbreuk doet aan het gezag van de Bijbel, kan dus niet zonder meer met een ‘ja’ of een ‘nee’ beantwoord worden. Waar het om gaat is, of het - gegeven onze situatie - de wil van God is dat we de desbetreffende informatie geloven.

Het laatste is bijvoorbeeld niet het geval, als een tekst een ander doel dient dan historische informatie te verschaffen. Zo zijn bijvoorbeeld de gelijkenissen van Jezus niet bedoeld om gebeurtenissen te beschrijven die zich werkelijk hebben voorgedaan. Dergelijke teksten zijn wel gezaghebbend, maar niet als bron van historische informatie. Het gezag van de gelijkenissen van Jezus houdt in, dat we de strekking ervan ter harte moeten nemen, bijvoorbeeld dat we ons moeten bekeren, dat we ons vertrouwen moeten stellen op God, dat we onze naaste vergiffenis moeten schenken, etc. Het houdt echter niet in, dat we moeten geloven dat de gebeurtenissen die in de gelijkenis beschreven zijn, ook werkelijk hebben plaatsgevonden. Hetzelfde is het geval bij veel andere bijbelgedeelten die er weliswaar op het eerste gezicht uitzien als beschrijvingen van feiten en gebeurtenissen, maar toch niet bedoeld zijn om historische informatie te verschaffen. Bij dergelijke gedeelten kunnen we onderzoeken welke kern van historische waarheid er eventueel achter schuil gaat, maar behoeven we de beschrijving als zodanig niet voor waar aan te nemen, als dat strijdig zou zijn met andere informatie waar we over beschikken.

Het kan ook voorkomen, dat een tekst wel bedoeld is om historische informatie te verschaffen, maar het toch niet de wil van God is dat we er geloof aan hechten. Dat doet zich met name voor als de informatie in de tekst in strijd is met informatie in een andere bijbeltekst, als de informatie ongeloofwaardig is in het licht van andere informatie waar we over beschikken, of als de waarheid van de tekst irrelevant is in het licht van wat God in de Bijbel als geheel over zichzelf openbaart. God eist niet van ons alles te geloven wat in de Bijbel staat, ook niet als de bijbelschrijvers bedoeld hebben historische informatie te verschaffen. Als er aanleiding is om aan de juistheid van die informatie te twijfelen, mogen we daarom kritisch onderzoeken in hoeverre het aannemelijk is dat de feiten en gebeurtenissen zich werkelijk hebben voorgedaan zoals de Bijbel ze beschrijft.