Uitgangspunten

Wie zijn geloof wil baseren op betrouwbare informatie over Jezus en over datgene wat hij tijdens zijn leven op aarde heeft gedaan en geleerd, zal bereid moeten zijn om alles wat hij tot dusver over Jezus meende te weten, kritisch te toetsen. Voor wie zich ‘evangelisch’ wil noemen is het belangrijkste criterium, wat de Bijbel over Jezus zegt. Maar ook dat moet kritisch worden getoetst. Niet alles wat in de Bijbel staat, is waar. Dat blijkt al uit het feit dat uitspraken in de Bijbel soms tegenstrijdig zijn. Bovendien moeten wij rekening houden met het feit dat de Bijbel door mensen geschreven is. De schrijvers waren, zeker waar het Jezus betrof, niet objectief en beschikten ook niet altijd over juiste informatie. Daarbij komt, dat de Bijbel geen volledig beeld geeft van het leven van Jezus, de wereld waarin hij leefde en de leer die hij verkondigde. Wij zullen de informatie uit de Bijbel dan ook moeten corrigeren en aanvullen aan de hand van informatie uit andere bronnen.

Om een betrouwbaar beeld te krijgen van Jezus en van datgene wat hij tijdens zijn leven op aarde heeft gedaan en geleerd, zullen wij moeten uitgaan van de informatie die de Bijbel daarover geeft, al was het maar omdat de Bijbel - in het bijzonder het Nieuwe Testament - nagenoeg de enige bron is die bruikbare historische informatie over Jezus bevat. Wij zullen daarbij echter de volgende uitgangspunten in acht moeten nemen:

Ook uit het ontstaan van de evangeliën en het feit dat deze in de Bijbel zijn opgenomen, blijkt het grote belang dat de christenen van meet af aan hebben gehecht aan de dingen die Jezus werkelijk gedaan en gezegd heeft. De evangeliën zijn geschreven om te voorkomen, dat het voortbestaan van het christendom zou worden bedreigd door de vrome fictie over Jezus, die na verloop van tijd onder de gelovigen was ontstaan. Juist omdat het christendom claimde zich op historische waarheid te baseren, moest die waarheid worden vastgelegd, en dat is wat de evangelisten binnen de grens van de hun gegeven mogelijkheden zo goed mogelijk hebben gedaan.

Dat de Bijbel niet bedoeld is als een bron van objectieve informatie en dat het in het Nieuwe Testament - zoals in de hele Bijbel - uiteindelijk gaat om openbaring van God, neemt dan ook niet weg dat de geschriften van het Nieuwe Testament ook bedoeld zijn om historische informatie te verschaffen, en wel over gebeurtenissen waarin God zich naar de overtuiging van de schrijvers heeft geopenbaard. Dit geldt in het bijzonder voor de historische informatie over Jezus, waar immers het hele christelijk geloof op is gebaseerd.

Aannemelijkheid is niet een kwestie van gevoel of onberedeneerde mening. Hoewel wij van mening kunnen verschillen over de aannemelijkheid van bepaalde informatie - bijvoorbeeld of Jezus uit een maagd geboren is, wonderen gedaan heeft en uit de dood is opgestaan -, is het niet zo, dat daarover niet gediscussieerd zou kunnen worden. Wie iets aannemelijk vindt, zal bij tegenspraak moeten kunnen aangeven waarom hij dat vindt. Wij hebben daarom criteria nodig, aan de hand waarvan wij de informatie uit de Bijbel op aannemelijkheid kunnen toetsen.

Anders dan veel evangelische christenen ben ik van mening, dat wij de aannemelijkheid van historische informatie uit de Bijbel moeten toetsen aan de hand van dezelfde criteria als die waaraan wij ook andere historische documenten toetsen. Dit houdt verband met het uitgangspunt dat de Bijbel bestaat uit menselijke geschriften. Ook als wij geloven dat de Bijbel als Woord van God een meerwaarde heeft, betekent dat niet dat zij zich - als het om historische informatie gaat - aan historische kritiek kan onttrekken of dat voor de Bijbel andere criteria zouden gelden dan voor andere historische documenten.

De criteria aan de hand waarvan wij informatie uit de Bijbel kunnen toetsen, zijn evenals bij andere historische documenten de volgende:

Op het eerste gezicht lijkt de auteur hier te bedoelen, dat Paulus een objectief waarneembare stem hoorde. Hij vermeldt immers, dat de stem ook door Paulus' reisgenoten werd gehoord. Op een andere plaats wordt de gebeurtenis echter door Paulus zelf op een iets andere manier beschreven:

Maar het gebeurde mij, toen ik op mijn reis dicht bij Damascus gekomen was, dat plotseling omstreeks de middag uit de hemel een fel licht mij omstraalde, en ik viel op de grond en hoorde een stem tot mij zeggen: ‘Saul, Saul, waarom vervolgt gij mij?’ En ik antwoordde: ‘Wie zijt gij, here?’ En hij zeide tot mij: ‘Ik ben Jezus, de nazoreeër, die gij vervolgt.’ En zij, die met mij waren, zagen wèl het licht, maar de stem van hem, die tot mij sprak, hoorden zij niet.
(Handelingen 22:6-10)

Hier blijkt ineens, dat Paulus' reisgenoten de stem niet hadden gehoord en dat de stem dus alleen een religieuze ervaring van Paulus zelf was geweest. Spreekt de auteur zichzelf tegen? Dat is niet waarschijnlijk, aangezien Handelingen geschreven is door de evangelist Lucas, die er kennelijk groot belang aan hechtte, dat alles wat hij schreef precies zou kloppen (vgl. Lucas 1:1-4).

De sleutel tot het geheim is, dat de ‘stem’ zowel in Handelingen 9 als in Handelingen 22 bedoeld is als een metafoor voor een religieuze ervaring van Paulus tijdens een gebeurtenis die ook door Paulus' reisgenoten werd meegemaakt, maar zonder dat zij daarbij dezelfde religieuze ervaring kregen als Paulus. Vermoedelijk bestond de gebeurtenis uit een blikseminslag in de buurt het reisgezelschap, gevolgd door donderslagen die door Paulus werden ervaren als de stem van Jezus. Dat strookt met de weergave door Paulus in Handelingen 22. De weergave door de auteur in Handelingen 9 moet dan zo worden opgevat, dat Paulus' reisgenoten wel de donderslagen hadden gehoord, maar deze niet hadden geïnterpreteerd als stem van Jezus en daarom - omdat zij ‘niemand zagen’ - niet begrepen tot wie Paulus sprak.

Een belangrijke consequentie hiervan is, dat wij ook de woorden die Jezus volgens de auteur van Handelingen tot Paulus gesproken had, niet letterlijk mogen opvatten. Woorden kunnen immers alleen gesproken worden door met behulp van stembanden klanken te veroorzaken, waaraan volgens bepaalde regels een betekenis kan worden toegekend. Daar was hier geen sprake van. Religieuze ervaringen spelen zich af in de innerlijke beleving van mensen. Pas als mensen daarover nadenken, vormen zij bij zichzelf woorden om hun ervaringen tot uitdrukking te brengen. Dat geldt ook voor de inhoud van gesprekken, die men meent gevoerd te hebben, of van openbaringen, die men meent ontvangen te hebben. De in Handelingen 9 geciteerde woorden zijn dan ook geen woorden die Jezus feitelijk tot Paulus gesproken heeft, maar woorden waarin de ervaring van Paulus, dat hij met Jezus in gesprek geweest was, achteraf tot uitdrukking is gebracht.

Hetzelfde geldt voor de andere episoden in het Nieuwe Testament waarin de metafoor van de ‘stem uit de hemel’ wordt gebruikt voor gebeurtenissen die door de betrokken persoon zijn ervaren als een goddelijke boodschap (bijvoorbeeld Marcus 1:11, Marcus 9:7 en Handelingen 10:13), alsmede voor episoden waarin de ervaring van een goddelijke boodschap gepaard is gegaan met een visioen van de engel die de boodschap brengt (bijvoorbeeld Lucas 1:11-20, Lucas 1:26-38 en Lucas 24:4-7). Omdat het in al dergelijke episoden om religieuze ervaringen gaat, mogen de citaten die dergelijke teksten lijken te bevatten, niet letterlijk worden opgevat. De bedoeling van dergelijke teksten is niet, dat de betrokken personen de aangehaalde woorden letterlijk gehoord hebben - net zomin als Paulus letterlijk gehoord heeft, wat de ‘stem’ op de weg naar Damascus tegen hem zei -, maar dat zij een religieuze ervaring gehad hebben, waarvan de inhoud achteraf in die woorden tot uitdrukking is gebracht.

Dit wil overigens niet zeggen, dat zulke ‘citaten’ voor de reconstructie van de historische werkelijkheid onbelangrijk zouden zijn. Juist het feit dat de boodschap die men ervaren heeft op een bepaalde wijze onder woorden is gebracht, kan een belangrijke aanwijzing zijn aan de hand waarvan wij kunnen begrijpen wat de betrokken persoon ervaren heeft en welke betekenis dat voor hem heeft gehad.

Het primaire oogmerk van de evangelist Johannes was dus, zijn lezers te overtuigen van de waarheid van het christelijk geloof. Dat zal ook bij de andere evangelisten wel het geval geweest zijn. Om deze reden stellen veel geleerden, dat de evangeliën niet bedoeld waren als geschiedschrijving, maar als verkondiging. Dat suggereert echter een tegenstelling die er niet is. Wat in de evangeliën verkondigd werd, waren namelijk historische feiten. De evangelisten beoogden geen geloof in abstracte ‘waarheden’, maar een geloof dat gebaseerd was op historische feiten. Dat blijkt ook uit de inleiding op het evangelie van Lucas:

Aangezien velen getracht hebben een verhaal op te stellen over de zaken, die onder ons hun beslag hebben gekregen, gelijk ons hebben overgeleverd degenen, die van het begin aan ooggetuigen en dienaren van het woord geweest zijn, ben ook ik tot het besluit gekomen, na alles van meet aan nauwkeurig te hebben nagegaan, dit in geregelde orde voor u te boek te stellen, hoogedele Theofilus, opdat gij de betrouwbaarheid zoudt erkennen der zaken, waarvan gij onderricht zijt.
(Lucas 1:1-4)

Ook al zijn teksten zoals de evangeliën niet primair bedoeld om de lezers van historische feiten op de hoogte te stellen - toch beoogt de auteur in deze gevallen wel degelijk ook, zijn lezers ervan te overtuigen dat de feiten werkelijk zijn geweest zoals hij ze beschrijft. Daarmee is niet gezegd, dat die feiten ook allemaal waar zijn. Waar het om gaat is, dat de auteur het oogmerk heeft om zijn lezers van de waarheid van de feiten te overtuigen. Dat is immers de reden waarom hij ze vermeldt. Of de feiten ook geloofwaardig zijn, is iets dat de lezer zelf moet uitmaken.

Daarmee kom ik op het tweede criterium voor de toetsing van informatie uit de Bijbel op aannemelijkheid. Als de auteur alleen maar beoogd heeft zijn lezers zonder enige bijbedoeling informatie te verschaffen over de feiten die zich hebben voorgedaan, is de aannemelijkheid van de informatie die hij verschaft uitsluitend afhankelijk van de kwaliteit van de informatie waarover hij zelf beschikte en zijn vermogen om die informatie van eventuele onjuistheden te zuiveren en adequaat door te geven. Als de auteur echter in zijn tekst historische informatie heeft opgenomen met een bijbedoeling, of zelfs primair een ander doel voor ogen heeft gehad dan zijn lezers informatie te verschaffen over de feiten die zich hebben voorgedaan, dan kan dat een reden zijn om te twijfelen aan de aannemelijkheid van de informatie. Het oogmerk van de auteur kan hem er dan immers toe hebben bewogen feiten te verzwijgen, feiten anders voor te stellen dan zij in werkelijkheid zijn geweest, of zelfs feiten te vermelden die zich in werkelijkheid niet hebben voorgedaan.

Zo zullen bijvoorbeeld de evangelisten stellig geneigd geweest zijn om zo veel mogelijk feiten te vermelden die de lezers zouden kunnen overtuigen van de waarheid van het christelijk geloof en feiten te verzwijgen die de lezers daarvan zouden kunnen afhouden. Ook zullen zij bij de beschrijving van de feiten niet ontkomen zijn aan de neiging om de feiten zo veel mogelijk zó voor te stellen, dat zij het christelijk geloof zouden bevestigen of er op zijn minst zo weinig mogelijk afbreuk aan zouden doen. Omgekeerd zullen de auteurs van rabbijnse geschriften juist geneigd geweest zijn om feiten die het christelijk geloof bevestigden te verzwijgen en een voorstelling van zaken te geven die het christelijk geloof zo veel mogelijk zou ondermijnen. Zelfs de geschiedwerken van Flavius Josefus, die primair bedoeld zijn om historische informatie te verschaffen, zijn geschreven met bijbedoelingen. Zo heeft Josefus met zijn geschiedwerken ook bedoeld, tegenover de anti-joodse sentimenten in het romeinse rijk begrip te wekken voor het joodse volk en de joodse religie. Dat oogmerk is ongetwijfeld van invloed geweest op de wijze waarop hij de historische feiten beschreven heeft.

Bij de beoordeling van de aannemelijkheid van historische informatie moeten wij dan ook rekening houden met de mogelijkheid, dat de auteur met het oog op zijn doelstelling feiten verzwegen heeft, feiten anders heeft voorgesteld dan zij in werkelijkheid zijn geweest of zelfs feiten vermeld heeft die zich in werkelijkheid niet hebben voorgedaan. De kans daarop is groter, naar mate de feiten relevanter waren voor de doelstelling die de auteur voor ogen had. Voor zover de auteur feiten heeft vermeld die niet relevant waren voor zijn doelstelling, behoeft niet - althans niet op grond van het oogmerk van de auteur - aan de aannemelijkheid ervan getwijfeld te worden. Ook het zwijgen over zulke feiten is dan voldoende te verklaren door aan te nemen dat de feiten zich niet hebben voorgedaan, dat de auteur er niet van op de hoogte was, of dat hij ze niet belangrijk genoeg gevonden heeft om ze te vermelden. Voor zover de auteur echter feiten heeft vermeld die wèl relevant waren voor zijn doelstelling, of over zulke feiten gezwegen heeft, is kritische toetsing geboden. De auteur zal immers geneigd geweest zijn om dergelijke feiten te vermelden, voor zover zij hem goed uitkwamen, en erover te zwijgen, voor zover zij hem niet goed uitkwamen.

Als de auteur melding maakt van feiten die hem met het oog op zijn doelstelling goed uitkwamen, maakt dat die feiten weliswaar niet zonder meer ongeloofwaardig, maar wel minder aannemelijk. De auteur kan dan immers hebben toegegeven aan de neiging om feiten anders voor te stellen dan zij in werkelijkheid zijn geweest. Een voorbeeld daarvan is de passage in het evangelie van Mattheüs, waarin Jezus zijn volgelingen opdraagt om nieuwe volgelingen te werven en hen te dopen ‘in de naam des Vaders en des Zoons en des heiligen Geestes’ (Mattheüs 28:19). Waarschijnlijk heeft de evangelist Mattheüs deze passage geschreven toen het gebruik van de trinitarische doopformule nog niet overal in de christelijke gemeenten ingang gevonden had, en beoogde hij zijn lezers ervan te overtuigen dat zij deze doopformule moesten gebruiken. Dat de trinitarische doopformule teruggevoerd zou kunnen worden op een gebod van Jezus zelf, kwam de evangelist dus goed uit. Dat maakt het weliswaar niet zonder meer ongeloofwaardig, maar wel minder aannemelijk, dat Jezus het gebod werkelijk gegeven heeft.

Als de auteur echter melding maakt van feiten die hem met het oog op zijn doelstelling niet goed uitkwamen, versterkt dat de aannemelijkheid ervan. Wij mogen er immers van uitgaan dat de auteur dergelijke feiten niet vermeld zou hebben, als hij er niet van overtuigd was dat zij zich werkelijk hadden voorgedaan en dat hij er niet onderuit kon ze te vermelden. Een voorbeeld daarvan is de passage in het evangelie van Marcus over de doop van Jezus. Zoals ook blijkt uit Mattheüs 3:14, impliceerde het doopritueel dat degene die doopt, geestelijk de meerdere van de dopeling was. Het feit dat Jezus zich door Johannes liet dopen (Marcus 1:9), impliceerde dus dat Johannes in geestelijk opzicht boven Jezus stond. Dat strookte niet met de doelstelling van de evangelist Marcus, die zijn lezers er juist van wilde overtuigen dat niet Johannes, maar Jezus de Messias was en dat Johannes niet meer was dan diens heraut (vgl. Marcus 1:1-8). Het kwam de evangelist Marcus dan ook niet goed uit, dat Jezus zich door Johannes had laten dopen. Dat hij dat toch heeft vermeld, maakt het aannemelijk dat de gebeurtenis werkelijk heeft plaatsgevonden.

Overigens lijkt het mij op deze plaats goed erop te wijzen, dat het criterium ‘oogmerk van de auteur’ op zichzelf niet doorslaggevend is bij de beoordeling van de geloofwaardigheid van informatie. Het gaat bij de beoordeling van de geloofwaardigheid van informatie altijd om een afweging, waarbij op alle criteria gelet moet worden. Ook iets wat op grond van het oogmerk van de auteur minder aannemelijk is, kan toch geloofwaardig zijn. Dat is het geval als er behalve het oogmerk van de auteur geen goede redenen zijn om aan de juistheid van de informatie te twijfelen, of als de aannemelijkheid van de informatie wordt versterkt door andere criteria.

Een voorbeeld daarvan is de beschrijving van de ‘uitstorting van de heilige Geest’ op de Pinksterdag (Handelingen 2:1-13). Het feit dat deze gebeurtenis de auteur goed uitkwam, maakt haar minder aannemelijk. Dat is belangrijk, omdat het gaat om het enige document dat de gebeurtenis vermeldt. Toch is het naar mijn mening geloofwaardig, dat de gebeurtenis werkelijk heeft plaatsgevonden. Er zijn immers geen goede redenen om aan de juistheid van de beschrijving te twijfelen. Afgezien van de religieuze interpretatie, beschrijft de auteur een groep gelovigen die in extase raken en in vreemde talen profeteren. Dat soort gebeurtenissen kwam destijds vaker voor en is ook vandaag de dag in sommige religieuze bewegingen niet ongewoon. Bovendien wordt de aannemelijkheid van het bericht versterkt door het vervolg van de gebeurtenissen. Het staat vast, dat de christelijke gemeenschap in Jeruzalem in korte tijd een buitengewone groei heeft doorgemaakt en dat daarbij met name ook veel joden van buiten Palestina tot de gemeenschap zijn toegetreden. Dat maakt het aannemelijk, dat de groei begonnen is met een indrukwekkende gebeurtenis waarbij met name ook joden van buiten Palestina betrokken zijn geweest. Daarbij komt, dat de gebeurtenis beschreven is op een moment waarop veel mensen die haar hadden meegemaakt nog in leven waren. Het is onwaarschijnlijk, dat de auteur in een geschrift dat uitdrukkelijk bedoeld is als weergave van historische feiten, een beschrijving zou opnemen waarvan de onjuistheid gemakkelijk kon worden vastgesteld. Op grond van al deze argumenten moet worden geconcludeerd, dat de in Handelingen 2:1-13 beschreven gebeurtenis werkelijk heeft plaatsgevonden, zij het wellicht niet precies zoals zij beschreven is.

Omdat wij als uitgangspunt nemen dat de Bijbel een verzameling is van menselijke geschriften, waaraan niets menselijks vreemd is en die dus feitelijke onjuistheden kunnen bevatten, zou de vraag kunnen rijzen, in hoeverre de Bijbel als bron van informatie over het leven en de leer van Jezus wel betrouwbaar is.

Vooropgesteld moet worden, dat het feit dat de bijbelse geschriften feitelijke onjuistheden bevatten, op zichzelf niet betekent dat de Bijbel als bron van informatie onbetrouwbaar zou zijn. Elke bron, hoe betrouwbaar ook, bevat feitelijke onjuistheden. Dat geldt ook voor de verklaringen van getuigen in een rechtszaak. Waar het bij de betrouwbaarheid van een getuige om gaat is echter niet, of alles waar is wat de getuige beweert, maar of de getuige een voorstelling van zaken geeft die over het geheel genomen zodanig in overeenstemming met de werkelijkheid is, dat zij ons in staat stelt gefundeerde oordelen te geven over de dingen die zijn voorgevallen en de personen die daarbij betrokken zijn geweest. Hetzelfde geldt voor historische documenten.

Er zijn naar mijn mening drie redenen om aan te nemen dat de Bijbel, ondanks de feitelijke onjuistheden die zij bevat, toch een betrouwbare bron van informatie over het leven en de leer van Jezus is. Ten eerste zijn de geschriften van het Nieuwe Testament waarin vrijwel alle informatie over Jezus te vinden is, de evangeliën, bedoeld als geschiedschrijving. Ten tweede hebben de samenstellers van de Bijbel ernaar gestreefd door samenvoeging van deze geschriften een historisch betrouwbare voorstelling van zaken te geven. Ten derde wordt de betrouwbaarheid van de Bijbel spiritueel bevestigd in de geloofservaring van christenen, dat God zelf zich in de Bijbel openbaart.

1. Dat de evangeliën bedoeld zijn als geschiedschrijving, blijkt in de eerste plaats uit het feit dat de evangelisten op talloze plaatsen melding maken van gebeurtenissen die zij zeker zouden hebben weggelaten, als zij religieuze fictie hadden willen schrijven. Zo past de beschrijving van Jezus als een rondreizende prediker uit de verachte provincie Galilea, afkomstig uit het onooglijke gehucht Nazareth, niet in het beeld dat de toenmalige gelovigen van de Messias hadden (vgl. Johannes 1:47: ‘Kan uit Nazareth iets goeds komen?’). Het feit dat de evangelisten Jezus toch zo beschreven hebben, bevestigt dan ook niet alleen, dat Jezus werkelijk uit Nazareth afkomstig was, maar ook, dat zij er niet op uit waren religieuze fictie te schrijven over de man van wie zij geloofden dat hij de Messias was, maar een beschrijving hebben willen geven van de gebeurtenissen zoals zij werkelijk hadden plaatsgevonden.

In de tweede plaats blijkt de bedoeling van de evangeliën uit het feit, dat de evangelisten elkaars weergave van de gebeurtenissen gecorrigeerd hebben. Mattheüs en Lucas hebben beiden gebruik gemaakt van het evangelie van Marcus, maar zonder de feiten die in dat evangelie beschreven stonden, onkritisch over te nemen. Als wij het evangelie van Mattheüs en het evangelie van Lucas vergelijken met het evangelie van Marcus, blijken zowel Mattheüs als Lucas niet alleen de volgorde en de schrijfstijl aangepast te hebben, maar ook veel feiten. Daarvoor zou geen reden geweest zijn, als zij het niet belangrijk gevonden hadden de werkelijkheid zo goed mogelijk weer te geven.

Het streven van de evangelisten naar een historisch betrouwbare weergave van de feiten blijkt in de derde plaats uit de hierboven reeds geciteerde inleiding op het evangelie van Lucas (Lucas 1:1-4). Uit deze inleiding blijkt niet alleen, dat Lucas het literaire genre van de toenmalige geschiedschrijving beheerste, maar ook, dat hij zich ervan bewust was dat er na verloop van tijd allerlei verhalen over Jezus waren ontstaan, waarvan de historische betrouwbaarheid op zijn minst twijfelachtig was. Kennelijk wilde Lucas in zijn evangelie alleen datgene opnemen, wat ook na grondige verificatie de toets der kritiek kon doorstaan. Dit bevestigt, dat hij erop uit was de gebeurtenissen zo goed mogelijk weer te geven zoals zij werkelijk hadden plaatsgevonden. Er is geen reden om aan te nemen, dat dit bij de andere evangelisten anders was, ook al hebben zij de overleveringen over Jezus waarschijnlijk minder grondig geverifieerd dan Lucas.

2. Dat de evangeliën tezamen een historisch betrouwbare voorstelling van zaken geven, volgt uiteraard niet alleen uit de bedoeling van de evangelisten. Ook mensen die de bedoeling hebben om de werkelijkheid zo goed mogelijk weer te geven, slagen daar immers alleen in, als zij over betrouwbare informatie beschikken. Dat was echter bij de evangelisten het geval. Zeker de evangeliën van Marcus, Mattheüs en Lucas zijn gebaseerd op goed geïnformeerde bronnen, en dat geldt in iets mindere mate ook voor het evangelie van Johannes. Daarbij komt, dat de samenstellers van de Bijbel ernaar gestreefd hebben door samenvoeging van de geschriften van het Nieuwe Testament een historisch betrouwbare voorstelling van zaken te geven.

Het laatste blijkt allereerst uit het feit, dat de evangeliën überhaupt in het Nieuwe Testament zijn opgenomen. De samenstellers van de Bijbel hadden er ook voor kunnen kiezen, alleen dogmatische en profetische geschriften op te nemen. Uit het feit dat zij het echter nodig gevonden hebben ook evangeliën op te nemen, blijkt het belang dat de samenstellers van de Bijbel gehecht hebben aan een goede weergave van wat Jezus werkelijk gedaan en gezegd had. Kennelijk hechtten zij er, evenals de evangelisten, groot belang aan dat de historische waarheid over Jezus werd vastgelegd.

Dat de samenstellers van de Bijbel ernaar gestreefd hebben een historisch betrouwbare voorstelling van zaken te geven, blijkt verder uit het feit dat zij niet slechts één evangelie hebben opgenomen, maar vier. Het opnemen van vier verschillende evangeliën is alleen te verklaren door aan te nemen, dat de samenstellers van de Bijbel er niet zozeer op uit waren hun dogmatische standpunten te bevestigen, maar de historische waarheid over Jezus door te geven. Kennelijk zagen zij dat doel het beste gewaarborgd door de evangeliën niet met elkaar in overeenstemming te brengen, maar ze alle vier ongewijzigd in het Nieuwe Testament op te nemen.

Ten slotte blijkt het oogmerk van de samenstellers van de Bijbel ook uit de redenen waarom sommige geschriften wel, en andere niet in het Nieuwe Testament werden opgenomen. Eén van de belangrijkste criteria bij de selectie van deze geschriften was, of zij gebaseerd waren op informatie van de apostelen of op goed geïnformeerde bronnen uit hun directe omgeving. De samenstellers van de Bijbel hadden er ook voor kunnen kiezen, alleen de inhoud te laten gelden. De keuze voor de bron als criterium bevestigt hun bedoeling om alleen die geschriften op te nemen, die een betrouwbaar beeld gaven van wat Jezus werkelijk gedaan en gezegd had.

3. De eerste twee redenen om aan te nemen dat de Bijbel, ondanks de feitelijke onjuistheden die zij bevat, toch een betrouwbare bron van informatie over het leven en de leer van Jezus is, maken de betrouwbaarheid van de Bijbel plausibel. Voor een christen die gewend is met de Bijbel om te gaan als met het Woord van God, komt daar nog een belangrijke reden bij. Wie ervaren heeft dat God zelf zich in de Bijbel openbaart, kan niet anders dan erop vertrouwen dat wat de Bijbel vermeldt over het leven, de daden en de leer van Jezus, historische werkelijkheid is. Dat betekent niet, dat er geen vragen meer zijn over wat Jezus precies heeft bedoeld of over wat er precies is gebeurd. Zulke vragen nemen echter niet weg, dat de geloofservaring van de Bijbel als openbaring van God ons spiritueel de zekerheid geeft dat God zich niet in fictie openbaart, maar in historische werkelijkheid, en dat wij er daarom zeker van mogen zijn dat de Bijbel een betrouwbare bron van informatie over die werkelijkheid is.

Natuurlijk is de betrouwbaarheid van de Bijbel met al deze argumenten niet bewezen. Dat zou ook niet kunnen, want betrouwbaarheid is niet een eigenschap die bewezen kan worden. Betrouwbaarheid van mensen blijkt in de praktijk doordat wij, als wij ons vertrouwen op hen stellen, niet teleurgesteld worden. Het is daarbij een moreel uitgangspunt, dat wij ervan uitgaan dat de ander betrouwbaar is, zolang het tegendeel niet gebleken is. Dat is voor de Bijbel niet anders. Ook voor de Bijbel geldt, dat wij ervan moeten uitgaan dat zij betrouwbaar is, zolang het tegendeel niet blijkt. Het is mijn stellige overtuiging dat iedereen die dat doet en zich niet door feitelijke onjuistheden in de Bijbel van de wijs laat brengen, maar erop vertrouwt dat de Bijbel als geheel een getuigenis van Jezus aflegt dat ook in historisch opzicht waar is, daarin niet teleurgesteld zal worden.

Eén van de problemen die wij bij het bestuderen van de historische werkelijkheid aan de hand van de Bijbel tegenkomen, is het feit dat de Bijbel veel tegenstrijdigheden bevat. Dat roept de vraag op, hoe wij daarmee moeten omgaan. Als de bijbelschrijvers elkaar op een bepaald punt tegenspreken of een verschillende voorstelling van zaken geven, hoe kunnen wij dan achterhalen wat zich in werkelijkheid heeft afgespeeld?

Vooropgesteld moet worden, dat wij niet moeten proberen tegenstrijdigheden in de Bijbel te negeren door ze te ontkennen of door middel van een gekunstelde uitleg weg te ‘verklaren’. De uitleg van een historisch document moet te allen tijde recht doen aan de bedoeling van het document zelf. Als een document in tegenspraak is met een ander document, is dat geen reden om het document anders uit te leggen dan zoals het bedoeld is. Dat is niet anders, als het document naderhand is opgenomen in de Bijbel.

Als wij ook na zorgvuldige lezing van de teksten tot de conclusie komen dat het ene bijbelboek een andere lezing van de feiten geeft dan het andere, zullen de verschillende lezingen tegen elkaar afgewogen moeten worden. Daarbij moeten wij alle eerder besproken criteria voor de aannemelijkheid van informatie in aanmerking nemen. Dit betekent dat wij ons aan de hand van de bedoeling van de tekst, het oogmerk van de auteur, de bronnen waarop de informatie is gebaseerd, de interne consistentie en de externe consistentie een oordeel moeten vormen over de aannemelijkheid van de informatie. Bij verschil in aannemelijkheid is alleen die lezing geloofwaardig, die op de meest aannemelijke informatie berust.

Vaak blijkt de informatie uit het ene document niet duidelijk aannemelijker te zijn dan die uit het andere, maar in sommige opzichten aannemelijker en in andere opzichten minder aannemelijk. Het kan bijvoorbeeld voorkomen, dat een document feiten vermeldt die gebaseerd zijn op een goed geïnformeerde bron, maar niet gesteund worden door een tweede bron. Als die feiten in tegenspraak zijn met informatie in een ander document die gebaseerd is op twee onafhankelijke, maar minder goed geïnformeerde bronnen, is het niet zonder meer duidelijk welke informatie het meest aannemelijk is. Er is namelijk geen rangorde tussen de criteria. Soms moet aan één goed geïnformeerde bron de voorkeur gegeven worden boven twee slecht geïnformeerde, maar soms ook niet. In dit soort gevallen kan alleen meer zekerheid worden verkregen door meer gegevens te verzamelen die voor de beoordeling van de aannemelijkheid van belang kunnen zijn.

Er kan dus in het algemeen niet op voorhand worden gezegd, hoe de afweging zal uitvallen. Dat is echter minder belangrijk dan de afweging zelf. Waar het om gaat is, dat wij uitgaan van een ongekunstelde uitleg van de teksten en tegenstrijdige lezingen zorgvuldig en beredeneerd tegen elkaar afwegen.

Ten slotte merk ik op dat afweging van informatie uit de Bijbel niet alleen aan de orde komt bij tegenstrijdigheden in de Bijbel, maar ook bij tegenspraak tussen informatie uit de Bijbel en informatie uit buitenbijbelse bronnen zoals de geschriften van Flavius Josefus of van de gemeenschap van Qumran. Het is dus niet zo, dat informatie die binnen de Bijbel niet wordt tegengesproken, per definitie vast staat.

Als de geschriften van Josefus of Qumran informatie bevatten die in tegenspraak is met informatie uit de Bijbel, zal op dezelfde manier een afweging gemaakt moeten worden als bij tegenstrijdigheden in de Bijbel. Als het gaat om zaken waarover Josefus of de gemeenschap van Qumran beter geïnformeerd waren dan de evangelisten, zal dat vrijwel altijd leiden tot de conclusie dat de bijbelse informatie ongeloofwaardig is. In veel andere gevallen zal er echter onvoldoende reden zijn om de voorkeur te geven aan Josefus of Qumran.